Βιολογία του καρκίνου

ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΑΡΚΙΝΟΥ

Τα κύτταρα αποτελούν τις δομικές μονάδες όλων των ζωντανών οργανισμών. Κάθε όργανο του σώματος μας αποτελείται από εξειδικευμένα κύτταρα τα οποία αναλαμβάνουν διάφορες λειτουργίες όπως π.χ τη μεταφορά του οξυγόνου, την πέψη των θρεπτικών συστατικών, την απέκκριση των αποβλήτων κτλ. Για τη σωστή λειτουργία του θα πρέπει να γίνεται αντικατάσταση των “φθαρμένων” κυττάρων, και να υπάρχει άμεση απάντηση στις ανάγκες του οργανισμού μας (πχ. ο μυελός των οστών αυξάνει την παραγωγή των ερυθρών αιμοσφαιρίων που μεταφέρουν οξυγόνο επτά φορές ή και περισσότερο ως απόκριση σε αιμορραγίες ή σε μεγάλο υψόμετρο, ορισμένα λευκά αιμοσφαίρια παράγονται ταχύτερα κατά την διάρκεια μιας μόλυνσης κτλ).

Οποιαδήποτε λειτουργία εκτελεί το κύτταρο, αυτή ορίζεται και ελέγχεται από το DNA του (δεσοξυριβονουκλεϊκό οξύ). Το DNA είναι ένα εξαιρετικά πολύπλοκο μόριο που κατασκευάζεται στον πυρήνα του κυττάρου και χρησιμεύει ως “εγκέφαλος”. Σε ένα ανθρώπινο κύτταρο, το DNA είναι διατεταγμένο σε 46 “ενότητες”, τα χρωμοσώματα. Συγκεκριμένες αλληλουχίες βάσεων του DNA, αποτελούν τα γονίδια τα οποία περιέχουν αποθηκευμένη μία συγκεκριμένη γενετική πληροφορία.

Κάθε γονίδιο καταλαμβάνει μια συγκεκριμένη θέση σε ένα χρωμόσωμα. και το προϊόν του, που είναι είτε μια πρωτεΐνη, είτε RNA, αναφέρεται ως γονιδιακό προϊόν. Μαζί, οι πρωτεΐνες και το RNA ελέγχουν το κύτταρο. Αποφασίζουν τι είδους κυττάρου θα είναι, τι θα παράγει, πότε θα διαιρεθεί, και πότε θα πεθάνει.

Τα κύτταρα διαιρούνται μόνο όταν λάβουν τα κατάλληλα σήματα από τους αυξητικούς παράγοντες που κυκλοφορούν στο αίμα ή από ένα κύτταρο που έρχονται απευθείας σε επαφή. Για παράδειγμα, αν ένα άτομο χάνει αίμα, ένας αυξητικός παράγοντας που ονομάζεται ερυθροποιητίνη και που παράγεται στους νεφρούς, ελευθερώνεται στο αίμα και δίνει σήμα στον μυελό των οστών να παράγει περισσότερα κύτταρα του αίματος.

Η κυτταρική διαίρεση γίνετε μέσω ενός πολύπλοκου μηχανισμού που ονομάζεται κυτταρικός κύκλος. Η συγκεκριμένη διαδικασία, η οποία περιλαμβάνει διάφορες φάσεις διαθέτει σημεία ελέγχου σε κάθε βήμα της για να βεβαιωθεί ότι όλα θα πάνε με τον τρόπο που πρέπει. Μερικές φορές όμως κατά τη κυτταρική διαίρεση τα γονίδια μπορούν να υποστούν αλλαγές (να υποστεί δομική ζημιά, να χαθεί ή να αντιγραφεί δύο φορές).

Οι αλλαγές αυτές ονομάζονται μεταλλάξεις. Οι γονιδιακές μεταλλάξεις μπορούν να επηρεάσουν το κύτταρο με πολλούς τρόπους. Κάποιες αναστέλλουν την παραγωγή κάποιας πρωτεΐνης, κάποιες άλλες αλλάζουν τη δομή της έτσι ώστε να μη δουλεύει όπως πρέπει ή ακόμα και καθόλου, άλλες ενεργοποιούν γονίδια που δεν θα έπρεπε να είναι ενεργά στο συγκεκριμένο κύτταρο με αποτέλεσμα την παραγωγή παραπάνω πρωτεϊνών απ’ότι θα έπρεπε. Συνήθως χρειάζονται αρκετές μεταλλάξεις πριν κάποιο κύτταρο καρκινοποιήθει.

Οι μεταλλάξεις μπορούν να επηρεάσουν τα γονίδια που ελέγχουν τη σωστή ανάπτυξη και διαίρεση του κυττάρου. Σε αυτή την περίπτωση μιλάμε για τα πρώτο-ογκογονίδια και τα ογκοκατασταλτικά γονίδια. Η μετάλλαξη των πρώτων τα ενεργοποιεί (και παίρνουν πλέον την ονομασία ογκογονίδια) και τα καθιστά μονίμως “διεγερμένα” με αποτέλεσμα τη προώθηση της κυτταρικής διαίρεσης σε γρήγορους και ανεξέλεγκτους ρυθμούς.
Από την άλλη μεριά, τα ογκοκατασταλτικά γονίδια, τα οποία στη φυσιολογική τους μορφή καταστέλλουν την ανεξέλεγκτη κυτταρική διαίρεση, και προκαλούν απόπτωση (θάνατο) στα προβληματικά κύτταρα, όταν υποστούν κάποια μετάλλαξη παύουν να δουλεύουν επαρκώς.

ΤΥΠΟΙ ΜΕΤΑΛΛΑΞΕΩΝ

Υπάρχουν δύο βασικοί τύποι γονιδιακών μεταλλάξεων:

1. ο κληρονομικός
2. και ο επίκτητος

Στη περίπτωση της κληρονομικής γονιδιακής μετάλλαξης, το μεταλλαγμένο γονίδιο βρίσκεται στο σπέρμα ή/και στο ωάριο του γονέα. Όταν το ωάριο γονιμοποιηθεί, δημιουργείτε ένα κύτταρο που λέγετε ζυγωτό. Εφόσον όλα τα κύτταρα του νέου οργανισμού προέρχονται από αυτό το πρώτο κύτταρο που φέρει την μετάλλαξη, έτσι και αυτά θα ακολουθήσουν φέρουν το μεταλλαγμένο γονίδιο και θα το μεταδώσουν και στην επόμενη γενιά. Οι κληρονομικές μεταλλάξεις αποτελούν ένα μικρό ποσοστό των καρκίνων (όπως για παράδειγμα τα γονίδια BRCA1 και BRCA2 που αυξάνουν την πιθανότητα εμφάνισης καρκίνου του μαστού και των ωοθηκών). Η επίκτητη γονιδιακή μετάλλαξη μπορεί να συμβεί σε κάποια τυχαία φάση της ζωής του ατόμου, αρχικά σε κάποια κύτταρο και ύστερα στα επόμενα κύτταρα που θα προέλθουν από αυτό. Αυτή η μετάλλαξη δεν κληρονομείται και αποτελεί το μεγαλύτερο ποσοστό των καρκίνων.

ΜΕΤΑΛΛΑΞΕΙΣ ΚΑΙ ΚΑΡΚΙΝΟΣ

Είναι σημαντικό να καταλάβουμε ότι οι γονιδιακές μεταλλάξεις συμβαίνουν συνέχεια στα κύτταρα μας. Κάθε φορά που ένα κύτταρο διαιρείται, υπάρχει ο κίνδυνος δημιουργίας μιας μετάλλαξης. Συνήθως το κύτταρο αντιλαμβάνεται την αλλαγή και τη διορθώνει. Σε περίπτωση που δεν μπορεί να γίνει κάποια διορθωτική ενέργεια, ξεκινάει τη διαδικασία του κυτταρικού θανάτου (απόπτωσης). Συνήθως χρειάζονται πολύ περισσότερες από μια μεταλλάξεις σε ένα κύτταρο για να ξεκινήσει να συμπεριφέρεται ως καρκινικό. Επίσης οι γονιδιακές μεταλλάξεις χτίζονται με το πέρασμα του χρόνου. Όταν κάποιος κληρονομήσει ένα “προβληματικό” γονίδιο, ξεκινάει ήδη από ένα πιο προχωρημένο στάδιο σε σύγκριση με κάποιο άλλο άτομο που φέρει υγιή γονίδια. Αυτός είναι και ο λόγος που οι περισσότεροι κληρονομικοί καρκίνοι εμφανίζονται σε μικρότερες ηλικίες απ’ότι οι ίδιου τύπου επίκτητοι καρκίνοι. Στα άτομα τα οποία γεννιούνται με υγιή γονίδια, κάποια από αυτά θα μεταλλαχτούν κατά τη διάρκεια της ζωής τους. Κάποιες επίκτητες μεταλλάξεις μπορούν να προκληθούν από έκθεση σε ακτινοβολία, κάπνισμα, διατροφή, μολύνσεις από ιούς, ενώ κάποιες άλλες δεν έχουν κάποιο ξεκάθαρο λόγο.
Αξίζει να σημειωθεί ότι υπάρχουν μεταλλάξεις (κληρονομικές και μη) που αν και βρίσκονται σε γονίδια που δεν συσχετίζονται άμεσα με τη καρκινογένεση, εμπλέκονται έμμεσα μέσω του μεταβολισμού, την παραγωγή ορμονών αλλά και άλλων μηχανισμών στην ανάπτυξη του καρκίνου. Για τις γονιδιακές μεταλλάξεις, χρησιμοποιείται ο όρος διεισδυτικότητα ως πιθανότητα έκφρασης της μετάλλαξης στη ζωή του ατόμου που τη φέρει. Αν όλα τα άτομα που φέρουν μια συγκεκριμένη μετάλλαξη νοσήσουν, τότε αυτή θεωρείται πως έχει πλήρη διεισδυτικότητα. Στην αντίθετη περίπτωση, αν δηλαδή μόνο κάποια άτομα νοσήσουν τότε η διεισδυτικότητα θεωρείται ατελής.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Δυστυχώς δεν υπάρχει κάποιος τρόπος για να πούμε με σιγουριά ότι κάποιος θα παρουσιάσει στη διάρκεια της ζωής του κάποια μορφή καρκίνου. Η δημιουργία ενός καρκινικού κυττάρου είναι μέρος των βασικών βιολογικών λειτουργιών των ζωντανών οργανισμών, της κυτταρικής διαίρεσης και της μετάλλαξης. Η εξέλιξη όλων των οργανισμών έχει να κάνει με “τυχαίες” γενετικές μεταλλάξεις. Κάποιες φορές είναι προς το συμφέρον μας και κάποιες άλλες όχι.

Η τεχνολογία στον τομέα της υγείας έχει κάνει τεράστια άλματα και πλέον παρέχει πρωτοποριακές μεθόδους για την πρόληψη άλλα και για τη θεραπεία διαφόρων μορφών καρκίνων.

Ο προληπτικός έλεγχος, η άσκηση, η σωστή διατροφή, η διακοπή του καπνίσματος και η αποφυγή ακτινοβολίας είναι η ασπίδα μας ενάντια στο καρκίνο.